قافله حُسن: یاد رمضان

شرح دعای وداع با ضیافت الهی در بیان آیت الله جوادی آملی

وداع با دوست

وداع برای کسی است، که با ماه مبارک رمضان مأنوس بوده و این ماه دوست او باشد، وگرنه آن کس که با این ماه نبوده، وداعی ندارد. انسان از دوستش و یا کسی که مدّتی با او مأنوس بوده خداحافظی می‌کند. کسی که اصلاً نمی‌داند چه وقت ماه مبارک رمضان آمد و چه وقت سپری شد، چرا آمد و چرا سپری شد؟ وداعی ندارد.

امام سجاد (علیه السلام) آخر ماه مبارک رمضان که می‌شد، با سوز و گداز این دعا را می‌خواند و می‌فرمود: ماه رمضان در بین ما اقامت داشت و جای حمد و ثنا بود؛ زیرا به همراه خود رحمت آورد. و رفیق بسیار خوبی برای ما بود. ما در صحبت و همراهی با او به فضایل و نعمتهایی رسیدیم. دوستی بود که به همراهش رحمت و مغفرت و برکت آورد.

رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم) نیز در خطبه شعبانیه فرمود: «قد أقبل إلیکم شهر الله بالبرکة والرحمة والمغفره»، یعنی این ماه، برکت و رحمت و مغفرت می آورد، کسی که رفیق این ماه بوده و باشد، برکت و رحمت و مغفرت این ماه را هم دریافت می‌کند.

بهترین استفاده از ماه خدا

سپس فرمود: «وأربحنا أفضل أرباح العالمین». ما ربح وسودی که در این ماه بردیم، هیچ تاجری در هیچ گوشه دنیا نبرده و هیچ‌کس در سراسر عالم به اندازه ما از این ماه استفاده نکرده است. انسان مسافری است که سفر ابد در پیش دارد. ره توشه آن سفر ابد را باید همین چند روزه تهیه کند. در این ماه درهای آسمان بر روی مؤمن باز می‌شود، و مؤمن می تواند با وارستگی، به باطن عالم راه پیدا کند و اگر بهترین فرصت، ماه مبارک رمضان است، پس بهترین سود را ماه رمضان و اهلش دارند.

ماه رمضان آغاز سال افراد سالک

برای گروهی آغاز سال، اول فروردین است. یک نوجوان اول فروردین تلاش می‌کند برای خود لباس نو تهیه کند. درختها اول سالشان فروردین است که لباسهای نو و تازه دربر می‌کنند. اول سال کشاورز پاییز است که درآمد مزرعه را حساب می‌کند. تاجر و صنعتگر، هر کدام فرصت دیگری را به عنوان اول سال تعیین می‌کنند، مرحوم سید بن طاووس می‌گوید: اهل سیر وسلوک، اول سالشان، ماه رمضان است .[4] حسابها را از ماه مبارک، تا ماه مبارک بعد بررسی می‌کنند؛ که ماه مبارک رمضان گذشته چه درجه‌ای داشته و امسال در چه درجه‌ای هستند. چقدر مطلب فهمیده و چه مسئله‌های برای آنها حل شده است. چقدر در برابر گناه قدرت تمکّن داشته و چقدر در برابر دشمن قدرت تصمیم دارد. ماه مبارک رمضان برای سالکان الی الله، ماه محاسبه است. از این رو امام سجاد (علیه السلام) فرمود: هیچ کسی در سراسر جهان به اندازه ما در این ماه استفاده نکرد.

شرح دعای وداع با ضیافت الهی در بیان آیت الله جوادی آملی

وداع با دوست

بهترین استفاده از ماه خدا

در ادامه دعا فرمود: «ثم قد فارقنا عند تمام وقته وانقطاع مدّته ووفاء عهده [عدوه] ونحن مُودّعوه». این ماه بعد از آنکه پایانش فرا رسید، از ما مفارقت و هجرت کرد و ما را تنها گذاشت. و ما هم اکنون با ماه خدا وداع می‌کنیم. «وداعَ مَن عزّ فراقه علینا» چه وداعی؟ وداع تشریفاتی؟ نه؛ وداع با دوست عزیزی که مفارقتش برای ما توانفرساست؛ آن کس که اهل معنا بود خیرش در این ماه بیشتر شد و آن کس که گرفتار گناه بود از گناهش کاسته شد. ما کسی را وداع می‌کنیم که رفتنش برای ما بسیار گران و سخت است و ما را غمگین می‌کند، ماهی که شب و روزش رحمت بود.

در ماه رمضان انسان شبیه فرشته می‌شود

بزرگان فقه ما نظیر مرحوم صاحب جواهر الکلام (رضوان الله علیه) فرموده‌اند: در فضیلت روزه گرفتن همین بس که انسان ازنظر ترک بسیاری از کارها، شبیه فرشته می‌شود. به همان اندازه که انسان از فکر شکم رها شود به فرشته شدن نزدیک می‌گردد.[5]

گفته‌اند: پس از عید فطر، شش روز از اوایل ماه شوال را به عنوان بدرقه، روزه بگیرید؛ زیرا اگر کسی دوست عزیزی را بخواهد بدرقه کند، چند قدم به همراه او می‌رود. امام سجاد (علیه السلام) فرمود: «وأوحشنا انصرافه عنّا» و از اینکه منصرف شد و از ما فاصله گرفت، ما را به وحشت انداخت. ما دوست مهربان و پربرکتی را از دست می‌دهیم، لذا به وحشت می‌افتیم. از این رو بود که آخر ماه مبارک رمضان که می‌شد، اولیای خدا احساس غربت می‌کردند.

«ولزمنا له الذِمام المحفوظ والحُرمة المرعیّة والحق المقضی». ما باید حقی که او بر عهده ما دارد رعایت کرده حرمتی که در پیش ما دارد ارج بنهیم. باید به تعهدی که بین ما و اوست وفا کنیم.

«فنحن قائلون السلام علیک یا شهر الله الأکبر ویا عید أولیائه» آنگاه چون این دوست عزیز از ما جدا می‌شود ما چنین می‌گوییم: سلام بر تو ای بزرگترین ماه که به خدا انتساب داری. و سلام بر تو ای عید اولیای الهی. این سلام، سلام تودیع است.

«السلام علیک یا أکرم مصحوبٍ من الأوقات و یا خیر شهرٍ فی الأیام والساعات» امام سجاد (علیه السلام) چندین بار به این ماه سلام می‌کند. ماه رمضان اگر زمانی گذارا بود و باطن و سرّ و حقیقت و روح نداشت، ولیّ الله به او سلام نمی‌کرد. این گفته‌های معرفتی معاذالله نظیر اشعار خیالی شعرا نیست که بر خطابه‌های خیالی حمل شود که مثلاً به کوه و یا آثار مخروبه خطاب می‌کنند. بیان حضرت این است که ما خیلی دوست و رفیق، داشته و داریم؛ اما هیچ دوستی به عظمت این ماه نبوده. ماهی که نه هیچ روزی مثل روزهای آن و نه شبی چون شبهای آن بود.

رمضان و آموزش دعا

«السلام علیک من شهرٍ قُربت فیه الآمال ونشرت فیه الأعمال» سلام ما بر تو ای ماهی که آرزوها در این ماه نزدیک شد و ما فهمیدیم که چه بخواهیم. لذا آرزوهای طولانی نمی‌طلبیم، ماهی که در آن برآمدن آرزوهای مشروع نزدیک شد.

در دعای سحر ماه مبارک رمضان نیز از امام سجاد (سلام الله علیه) رسیده است، که: خدایا آنها که تو را نمی‌شناسند و عبادت نمی‌کنند، روزی می‌دهی، مار و عقربها روزی‌خور خدا هستند، پس حیف است که انسان تمام حاجتها را در محور مادّه و مادّیات خلاصه کند. خداوند همه کفّار و منافقین را در عالم، تأمین می‌کند، پس آیا صحیح است انسان تلاش و کوشش خود را بر این صرف کند که از خدا طبیعت و دنیا بطلبد؟ از این روست که امام می‌فرماید: سلام بر ماهی که فهمیدیم در آن از خدا چه بخواهیم. آرزوهای طولانی نداشته باشیم؛ بلکه چیزی بخواهیم که برای ما بماند.

هنگامی که مسلمانان عازم مهاجرت به مدینه بودند کفار مکه به آنان اجازه ندادند اموالشان را هم منتقل کنند یا بفروشند. می‌گفتند اگر می‌خواهید به مکه بروید باید دست خالی سفر کنید. آنگاه این آیه نازل شد: کَأَیِّن مِن دَابَةٍ لاَ تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُهَا وَإِیَّاکُم[6] چه بسا جاندارانی که نمی‌توانند متحمّل روزی خود شوند. خداست که آنها و شما را روزی می‌دهد.

مسلمین از مکه به مدینه هجرت کردند و گفتند: ما روزی خود را با خود حمل نمی‌کنیم؛ بالاخره خدای مکه، خدای مدینه هم هست. آن کسی که ما را در مکه اداره می‌کند، در مدینه هم اداره می‌کند. دست خالی به سوی مدینه حرکت کرده و «مهاجر» نامیده شدند؛ خدا هم آنان را تأمین کرد. این چنین نیست که اگر انسان روح بلند نداشته باشد به او خوش بگذرد و یا اگر روح بلند و عظیم داشت در جهان تلخ‌کام باشد.

فرمود: ما در این ماه فهمیدیم از خدا چه بخواهیم؛ جلو آرزوهایمان را گرفتیم و به عبادت پرداختیم.

وداع با صفای باطن و نشاط

«السلام علیک من قرینٍ جلّ قدرُه موجوداً وأفجع فقدُه مفقوداً» سلام بر تو ای نزدیکی که وقتی بودی گرامی بودی و حال که در آستانه رفتن هستی، رفتنت فاجعه است و ما را غمگین می‌کند. همچون کسی که عضو خانواده‌اش را از دست می‌دهد.

«ومرجوٍّ آلمٌ فراقه» سلام بر تو ای تکیه‌گاه امید، که در هنگام مفارقت، ما را متألم و رنجور کردی.

آن ماه که در جان انسان رسوخ داشت، وقتی از جان فاصله می‌گیرد، جایش را غم پر می‌کند؛ زیرا از آن صفای ضمیر دیگر خبری نیست و آن نشاطی را که انسان در ماه مبارک رمضان برای نثار و ایثار دارد، در غیر این ماه ندارد. اگر انسان در این ضیافت حق از خدا غنا و بی‌نیازی طلب کند، چیزی او را متوجه و مشغول نمی‌کند، نه از کسی می‌ترسد و نه از بذل جان دریغ می‌کند.

«السلام علیک من ألیف اُنسٍ مُقبلاً فسَرّ وأوحش منقضیاً قد مضّ» سلام بر تو ای دوست با الفت که وقتی آمدی ما را مسرور، و وقتی رفتی ما را گداختی و داغ زدی .[7] این حرف انسانی است که با باطن روزه این ماه و با باطن لیله قدر در تماس بوده است.

دلهای رقیق و اندیشه های زلال

باز فرمود: «السلام علیک من مجاورٍ رقّت فیه القُلوب وقلّت فیه الذنوب» سلام بر تو ای همسایه عزیز که ما در جوار رحمت تو بودیم. تو همسایه‌ای بودی که در این مدّت در اثر حُسن همجواری با تو دلها رقیق و گناهان کم شد. آری، انجام مکروهات و گناهان کوچک، کم‌کم راه انسان را می‌بندد.

مناطق ییلاقی و سرزمینهای سبز و خرّم، دارای آبی زلال است که وقتی از چشمه می‌جوشد، راه خود را باز می‌کند و راه کسی را هم نمی‌بندد و همه درختان و گیاهان تشنه سر راه را هم سیراب می‌کند. این خاصیت آب زلال است که به دنبال تشنه می‌رود. سرش را به سنگ می‌زند و تلاش و کوشش می‌کند که خود را به تشنه‌ها برساند و آنها را سیراب کند.

امّا اگر این آب، دارای املاح و رسوبی باشد، همین که می‌جوشد، راه خود را می‌بندد. بعد از چند سال در آن مزرع، تلّی از سنگ پیدا شده و همهٴ آن سرزمینهای سبز، خشک می‌شود و چیزی در آن نمی‌روید.

افکار و اندیشه‌ها هم چنین است. اگر زلال باشد از جان می‌جوشد، با زبان و قلم منتشر می‌شود، به گوش و چشم می‌رسد و از آنجا در دلهای دیگران جاری می‌گردد. لذا یکی از القاب عالِم «ماء معین» است که اصل آن دربارهٴ حضرت ولی‌عصر (سلام الله علیه) گفته شده است .[8]

قرآن کریم می‌فرماید: قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُکُمْ غَوْراً فَمَن یَأْتِیکُم بِمَاءٍ مَعِینٍ[9] بگو خبر دهید اگر آب [آشامیدنی] شما به زمین فرو رود، پس کیست که به شما آبی روان دهد. ماء معین یعنی آب جاری؛ آبی که دیده می‌شود. عالم را ماء معین می‌گویند، چون مانند چشمهٴ زلال می‌جوشد. حرفی که می‌زند، چیزی که می‌نویسد، علمی است که از جان او تراوش کرده و به گوش و چشم انسان رسیده و او می‌فهمد، و به دیگری می‌گوید، دیگری هم می‌فهمد و به بعدی می‌گوید؛ مانند چشمه زلالی که سرانجام به اهلش می‌رسد.

امّا افکار و اندیشه‌ها و خیالات باطل، مانند همان رسوبات و املاح معدنی، راه قلب را می‌بندند؛ کم‌کم دل، قسّی، سخت و مسدود می‌گردد. نه چیزی از آنجا به دیگران سرایت می‌کند و نه حرف دیگران به آنجا می‌رسد؛ نه حرف او در غیر مؤثر است و نه حرف غیر در او اثر می‌بخشد.

امام سجاد (علیه السلام) فرمود: دلها در این ماه نرم و رقیق و گناهان در این ماه کم است.

ماه تسلّط بر شیطان

سلام بر تو ای رفیقی که کمکم کردی تا ما بر شیطان مسلط شدیم. به راستی انسان در این ماه بر شیطان مسلّط می‌شود و به خاطرات شیطانی گوش فرا نمی‌دهد. تو برای ما مصاحب خوبی بودی، که ما توانستیم بر شیطان پیروز شویم.

ما نه تنهادر بُعدِ سلبی از دست شیطان نجات پیدا کردیم و کار بد نکردیم، بلکه در بُعد اثباتی هم پیروز شدیم و راههای خیر را به خوبی و آسانی طی کردیم. اگر در غیر ماه مبارک رمضان، کار خیر را به سختی انجام می‌دادیم، در این ماه به آسانی انجام دادیم. تو باعث شدی که ما راه احسان را با سهولت طیّ کردیم.

آزادی از بند شهوات و تأمین سعادت

در ادامه فرمود: «السلام علیک ما أکثر عتقاء الله فیک». سلام بر تو ای ماه، چه بسیار بنده‌هایی را که خدا در زمان تو آزاد کرده است. خدا آنان را که گرفتار آتش و رذایل اخلاقی بودند، از این بندها آزاد کرده و چه نعمتی بهتر از آزادی است؟

امام صادق (علیه السلام) در بیان صفات انسان دیندار فرمود: «ورفض الشهوات فصار حرّاً» .[10] او شهوت و بی‌بند و باری را ترک می‌کند در نتیجه آزاد می‌گردد. نعمتی بالاتر از آزادی و آزادگی نیست، که انسان گرفتار شهوت و غضب و بردهٴ هوی نباشد و زمامش را به دست هوس نسپارد.

«وما أسعد من رعی حُرمتک بک» چقدر سعادتمند شد کسی که احترام تو را حفظ کرد و مواظب بود تا در این ماه حرف بد نزند، خیال و گناه بد نکند.

«السلام علیک ما کان أمحاک للذّنوب وأسترک لأنواع العیوب» سلام بر تو ای حقیقت ماه مبارک رمضان که محو کننده گناه هستی. عیب را می‌پوشانی و گناه را محو می‌کنی. اول پوشاندن و ستر، و بعد مغفرت است. ابتدا خدای سبحان می‌پوشاند که آبروی انسان محفوظ بماند، سپس می‌بخشد، ستّار بودن زمینه مغفرت غفّار را فراهم می‌کند.

چقدر خوب است انسان تا می‌تواند، آبروی دیگران را حفظ کند، خدا هم آبروی او را حفظ می‌کند.

«السلام علیک ما کان أطولک علی المُجرمین» سلام بر تو ای ماه مبارک رمضان که برای افراد تبهکار، بسیار طولانی هستی. ماه رمضان برای چنین افرادی حکم چندین ماه را دارد.

«وأهیبک فی صدور المؤمنین» ماه مبارک رمضان، در دلهای مؤمنان با نوعی هیبت و جلال و هیمنه و شکوه، تلقّی می‌شود.

رقابت با سایر ماهها

در ادامه وداع فرمود: «السلام علیک من شهرٍ لا تُنافسه الأیام» سلام بر تو ای ماهی که هیچ ماهی با تو توان مسابقه و رقابت ندارد.

وقتی انسان می‌دود و مسابقه می‌دهد، نفس‌نفس می‌زند تا به مقصد برسد. خدای سبحان هم فرمود: برای گفتن فضایل، منافسه (مسابقه) بدهید. وَفِی ذلِکَ فَلْیَتَنَافَسِ المُتَنَافِسُونَ [11]‎ شما هم نفس‌نفس بزنید تا آن مقام نفیس و ارزنده را بگیرید.

فرمود: هیچ ماه و ایام و لیالی و لحظاتی با تو منافسه و رقابت نمی‌کند. تو پیشگامی و همه یازده ماه به دنبال تو هستند.

چنین نیست که انسان بگوید در ماه مبارک رمضان، حرفها را می‌شنوم و بعداً عمل می‌کنم. اگر فعلاً عمل نشود، بعداً هم عمل نخواهد شد؛ چون زمانهای دیگر، آن قدر را ندارند که با ماه مبارک رمضان، در کسب و تأمین توفیق انسان، رقابت کنند.

تطهیر و تغسیل، نه خستگی و رنج

«السلام علیک غیر المصاحبة ولا ذمیم الملابسه» سلام بر تو، در این مدّتی که مهمان ما بودی، یا ما در خدمت تو بودیم، هیچ رنجی ندیدیم. از مصاحبت با شما خسته نشدیم. در حضور تو لذّت بردیم و تو مهمان خوبی برای ما بودی.

«السلام علیک کما وفدتَ علینا بالبرکات وغسلت عنّا دنس الخطیئات» سلام بر تو، ای ماه گرامی رمضان که برکت آوردی، ما را شستشو دادی و رفتی. اگر بعدها آلوده شدیم، به دست خود آلوده شده‌ایم و گرنه تو ما را تطهیر کردی و اکنون احساس سبکی می‌کنیم.

«السلام علیک غیر مودّع برَماً ولا متروک صیامه سئماً» سلام بر تو که پس از یک ماه مهمانی در هنگام تودیع، ما احساس خستگی نکردیم. انسان وقتی مهمان را برای مدّتی مدید و با تشریفات پذیرایی می‌کند خود در این مدّت خسته می‌شود؛ امّا حضرت می‌فرماید: از پذیرایی طولانی و روزه گرفتن، هرگز خسته نشدیم و رنجی احساس نکردیم؛ بلکه برای ما گوارا بود.

وداعهای آخرین

«السلام علیک من مطلوبٍ قبل وقته ومخزونٍ علیه قبل قوته» سر بر تو، که قبل از آمدن انتظارت را داشتیم، هم اکنون نیز که می‌خواهی بروی ما را غمگین کرده‌ای.

«السلام علیک کم من سوءٍ صُرف بک عنّا وکم من خیرٍ أُفیض بک علینا» سلام بر مهمان گرانقدری که به برکت تو خدا بسیاری از بلاها را از ما برداشت و بسیاری از برکات را به ما عطا کرد. در حقیقت ما مهمان تو بودیم نه تو مهمان ما.

«السلام علیک وعلی لیلة القدر الّتی هی خیرٌ من ألف شهر». (این سلام تودیع است). سلام بر تو ای ماه، سلام بر تو و لیله القدر تو، آن شبی که از هزار ماه، تقریباً هشتاد سال، بالاتر است.

«السلام علیک ما کان أحرصنا بالأمس علیک وأشدّ شوقنا غداً إلیک». سلام بر تو ای ماهی که دیروز حریص بودیم که بیایی. و فردا هم بسیار مشتاقیم که تو را زیارت کنیم. این مراسم تودیع را تنها به عنوان ادای وظیفه، انجام نمی‌دهیم.

پروردگارا هر پاداشی که به افراد شایسته و واجد شرایط این ماه مرحمت می‌کنی به ما نیز لطف فرما؛ زیرا فضل تو تمام‌شدنی نیست؛ بلکه همواره جوشان است.

ثواب همه کسانی که تا قیامت در این ماه روزه می‌گیرند یا عبادت می‌کنند، برای ما نیز مقدّر فرما.

--------

- حکمت عبادات، آیت الله جوادی آملی، ص166-177.

پاورقی:

4 إقبال الأعمال، ص250

5 جواهر الکلام، ج16، ص181

6 سورة عنکبوت، آیة 60

7 «مضّ» درد گدازنده را گویند. همچون رنجش از گداختگی آهن سرخ شده ای که به انسان اصابت کند.

8 الکافی، ج1، ص339، ح14

9 سورة ملک، آیة 30

10 امالی شیخ مفید، ص64، مجلس6، ح14

11 سورة مطففین، آیة 26

یاد رمضان

هیچ نظری موجود نیست: